جبران کم‌آبی با برداشت آب از چاه‌ها چه تبعاتی برای استان دارد؟
فرونشست خزنده در یزد
سالانه بخش‌هایی از ایران تا ۴۳ سانتی‌متر پایین می‌روند و پدیده‌ای خاموش با عنوان فرونشست، زیرساخت‌ها، کشاورزی و حتی امنیت آب کشور را تهدید می‌کند.
اما وضعیت این پدیده در یزد جهانی، متفاوت‌تر از سایر نقاط شده و فرونشست‌های خطرناک در برخی نقاط بافت تاریخی یزد هم دیده شده که بخش کوچکی از این فرونشست‌هاست و با تداوم خشکسالی‌ها و کاهش بارندگی‌ها هر روز بیشتر از قبل مشاهده می‌شود.
کم‌بارش‌ترین استان در ۳۹ سال گذشته
اداره آب منطقه‌ای استان یزد به تازگی اعلام کرده که متوسط بارندگی سالانه این استان براساس آمار ۳۹ ساله (منتهی به سال آبی ۱۴۰۳-۱۴۰۲) حدود ۹۶.۴ میلی‌متر است که کمترین مقدار بارش متوسط سالانه را بین استان‌های کشور دارد و این یعنی خشک شدن سفره‌های زیرزمینی و تداوم روزافزون فرونشست و فروچاله‌ها در این نقطه از کویر ایران.
مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد در این باره گفت: با توجه به کاهش بارندگی‌های استان و برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و بیلان منفی آبخوان‌ها پدیده فرونشست در دشت‌های استان اتفاق می‌افتد.
جواد محجوبی با بیان اینکه سالانه به طور متوسط ۲۴۰میلیون مترمکعب کسری آبخوان‌های استان است، افزود: پدیده فرونشست باعث متراکم شدن سفره‌های آب زیرزمینی می‌شود و حتی در صورت بارندگی‌های مطلوب، آبخوان‌ها دچار فرونشست شده و نفوذپذیری و امکان تغذیه را از دست می‌دهند.
وی تصریح کرد: در صورت بارندگی در مناطق دچار فرونشست، سیلاب و روان آب‌هایی ایجاد می‌شود چون عملا مرگ آبخوان اتفاق افتاده است.
مدیرعامل آب منطقه‌ای یزد خاطرنشان کرد: تغییرات کمی و کیفی آبدهی چاه‌ها از عوامل دیگر ناشی از برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی است که موجب حرکت سفره‌های شور به سمت سفره‌های شیرین و در نتیجه شور شدن بیش از اندازه آب چاه‌ها و از دست رفتن کیفیت آنها می‌شود.
وی همچنین با بیان اینکه کاهش آبدهی چاه‌های صنعت و خدمات، شرب و بهداشت و کشاورزی از دیگر عوامل برداشت بی‌رویه از آبخوان‌هاست، یک از راهکارهای جلوگیری از فرونشست را مدیریت مصرف و اجرای سند سازگاری با کم‌آبی و طرح تحویل حجمی اعلام کرد.
فرونشست زمین؛ خزنده و برگشت‌ناپذیر
در همین زمینه، مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای یزد هم گفت: تاکنون فرونشست زمین در ۹ دشت استان یزد شامل دشت‌های یزد - اردکان، هرات، ابرکوه، مروست، چاهک- شهریاری، دهشیر، شمش - بهادران، کویر ابرکوه و بافق ایجاد شده است و اگر روند فعلی برداشت آب از آبخوان‌ها ادامه یابد، دیگر دشت‌های استان نیز با این پدیده مواجه خواهند شد.
محمدعلی امیربیکی افزود: نشست یا فرونشست زمین، پدیده‌ای است که در اثر خالی‌شدن آب لایه‌های زیرین زمین و در نتیجه پوکی خاک و فشار ناشی از وزن طبقات بالایی رخ می‌دهد و این پدیده باعث می‌شود که سطح زمین به تدریج و در برخی موارد به شکل ناگهانی، فرو نشیند و ترک‌ها، شکاف‌ها یا فروچاله‌هایی در سطح زمین پدیدار شود.
وی تاکید کرد: پدیده فرونشست زمین، خزنده و برگشت‌ناپذیر است به طوری که با وقوع فرونشست زمین، فضاهای خالی خاک که مخزنی طبیعی برای نگهداری آب‌های زیرزمینی هستند، بسته می‌شوند.
این مسوول یادآور شد: هیچ علاجی برای فرونشست‌هایی که تاکنون ایجاد شده وجود ندارد ولی با این حال، می‌توان با برداشت آب کمتر و در حد توان آبخوان‌ها و مصرف بهینه آن در بخش‌های کشاورزی، خانگی و صنعت از گسترش بیشتر این پدیده شوم جلوگیری کرد.
به گفته وی، بر اساس پژوهش‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، بیشینه نرخ فرونشست زمین طی سال‌های اخیر، حدود ۱۴ سانتی‌متر در سال و مربوط به منطقه رستاق بوده است.
مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای یزد همچنین با اشاره به اینکه در دشت بحرانی ابرکوه به علت ساختار خاص زمین‌شناسی منطقه و وجود سنگ کف‌آهکی، نشست زمین به صورت ایجاد فروچاله‌ها نیز نمایان شده است، افزود: در این باره تاکنون حدود ۳۹ فروچاله ایجاد شده که حداکثر قطر آنها قریب ۸۰ متر و عمق بعضی از آنها تا بیش از ۴۰ متر اندازه‌گیری شده است.
وی، با بیان اینکه فروچاله‌های دشت ابرکوه در مناطق فیض‌آباد، هروک و شرق شهر ابرکوه ایجاد شده‌اند و در بعضی از موارد تا حدود ۳۰۰ متری مناطق مسکونی پیشروی کرده‌اند، گفت: با توجه به این که این فروچاله‌ها به صورت نقطه‌ای و ناگهانی ایجاد می‌شوند، علاوه بر اینکه باعث نابودی سفره‌های آب زیرزمینی می‌شوند، توسعه آنها به طرف مناطق مسکونی می‌تواند فاجعه‌بار باشد.
بافت تاریخی یزد در معرض فرونشست
چندی قبل در نشست صحن مجمع مشورتی روسای شوراهای کلان‌شهرها و مراکز استان‌ها با حضور محمدصالح جوکار، رئیس کمیسیون امور داخلی کشور و شوراهای مجلس و مهدی چمران، رئیس شورای شهر تهران و رئیس هفتاد و پنجم این مجمع مشورتی، محمدصالح جوکار نماینده یزد در مجلس گفته بود که اکنون در استان یزد با کسری ۸۰۰ لیتر آب در ثانیه و گلایه شهروندان در این خصوص مواجه است و باید تکلیف موضوع آب شرب هر چه سریع تر مشخص شود.
محمدصالح جوکار افزوده است: امروز بافت جهانی شهر یزد و بسیاری از ظرفیت‌های سراسر کشورمان در معرض تهدید پدیده فرونشست است و باید در این باره نیز تصمیم‌گیری مناسبی صورت گیرد.
در همین زمینه سخنگوی سازمان مدیریت بحران با بیان اینکه بیشتر استان‌های کشور درگیر این پدیده هستند، گفته که ۲۵۴ پهنه و دشت کشور تحت تاثیر فرونشست قرار دارند و میزان فرونشست در نقاط مختلف بین ۲ تا ۱۸ سانتی‌متر متغیر است. سخنگوی صنعت آب هم معتقد است که کل کشور دچار فرونشست شده است، برای مهار فرونشست به جز کاهش برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و محدودیت آن، راه دیگری وجود ندارد.
عیسی بزرگ‌زاده افزوده است که از ۶۰۹ دشتی که در کشور ما وجود دارد قریب به ۷۰ درصد آن ممنوعه و بحرانی‌اند.
بنابراین راهکار پیشنهادی، کاهش برداشت آب زیرزمینی و مدیریت مصرف در کشاورزی، صنعت و بخش خانگی است در غیر این صورت تمامی دشت‌های یزد استان نیز به‌زودی با فرونشست‌های شدید مواجه خواهند شد.
