توسعه ناصنعتی؛ ماجرای کارکردهایی که ۶ دهه ناکامی صنعتی را به ارمغان آوردند

آن روزها که ایران، دچار رکود شدید اقتصادی بود و دو وزارتخانه بازرگانی و صنایع وقت، با ناتوانی در برنامه ریزی برای رفع مشکلات بین خود، دچار اختلاف جدی در زمینه حمایت از صنایع یا بازرگانی بودند، محمدرضا پهلوی و نخست وزیرش اسدالله علم، تصمیم گرفتند تا دو وزارتخانه را ادغام و وزارت اقتصاد ایجاد کنند. 

به این دلیل بود که عالیخانی، تقویت بخش صنعت در مقابل سیاست تقویت تجارت، تمرکززدایی از فعالیت‌های صنعتی و توزیع آنها در کل مناطق مناسب کشور، کاهش بیکاری با تقویت صنایع کوچک در حال فعالیت و ایجاد تنوع در فعالیت‌های صنعتی و تولیدی را چهار هدف اصلی خود قرار داد؛ هر چندمجموعه مخالفت‌های کارشناسی او با احداث برخی صنایع که یا در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران بودند و یا قیمت احداث آنها چندین برابر قیمت کارخانه‌های مشابه بود، منجر به این گردید تا شاه، بهترین وزیر تکنوکرات خود را اخراج کند.

حالا در همایشی که هفته گذشته از سوی گروه رسانه ای دنیای اقتصاد با عنوان رویداد جامع معدن و صنایع معدنی برگزار شد، باز هم دغدغه های مرتبط با استراتژی توسعه صنعتی و ناهنجاری های صنعتی رخ داده است. 

دکتر مسعود نیلی، اقتصاددان در این همایش اعلام کرد که اگر صنعت از سال ۱۳۹۰ همان رشد ۶٪ پنجاه سال گذشته را داشت، امروز یک کشور صنعتی بودیم. به گفته این اقتصاددان، کاهش شدید ارزش افزوده و تولید، رشد صنعت را به یک دهم گذشته رسانده است. این عقب‌ماندگی نتیجه سیاست‌گذاری صنعتی نبوده؛ بلکه عوامل بیرونی اقتصاد باعث توقف توسعه صنعتی شده‌اند. بررسی این عوامل، کلید فهم بحران صنعتی کشور است. 

او البته دی ماه سال گذشته نیز در همایش چالش های صنعتی شدن ایران نیز اعلام کرده بود که پس از تدوین چندین استراتژی توسعه صنعتی، ناهنجاری ساختاری در صنعت ایران رخ داده است؛ در حالیکه این استراتژی‌ها چنین چیزی را انتظار نداشته اند، اما به هر حال تغییرات بزرگی در صنعت رخ داده بدون اینکه مشخصا برای آن، سیاستگذاری صورت گرفته باشد. 

به گفته این اقتصاددان، بخشی از صنعت با ارزش حاصل از صادرات نفت و بخشی دیگر با انرژی و خوراک برآمده از گاز، شکل گرفته که برای اقتصاد کلان چیزی تولید نمی کنند.

او معتقد است که هر روز کارکرد نهاد حکمرانی یک تخریب اضافی انجام می دهد و کار حکمران، تخریب فرآیند توسعه صنعتی شده است؛ به نحوی که اکنون تخریب ظرفیتها و منابع زیستی کشور با سرعتی کاملا نگران کننده به گونه‌ای صورت می گیرد و آینده سرزمینی کشور به طور جدی در معرض مخاطره قرار گرفته است و در چنین شرایطی و در بهترین حالت، سیاست‌های توسعه صنعتی خارج از کارکرد هستند. 

نیلی می گوید شرایط ویژه ای در روابط بین قطب های اقتصادی درحال شکل گیری است و انقلاب صنعتی چهارم تحولات عمیقی بوجود آورده است؛ به نحوی که ملاحظات زیست محیطی افزایش یافته و وقوع پدیده های غیرقابل پیش بینی، اثرخود را بر زنجیره های ارزش تولید بین کشوری به جای گذاشته است.

همچنین روابط بین چین و آمریکا بازنگری شده و آلمان و اروپا در روند بازگشت به صنعتی شدن، دگرگونی های مهمی را تجربه می کنند؛ یعنی کشورها در یک تکاپوی جدی برای طراحی تغییرات متناسب با شرایط جدید هستند.

حالا باید دید در آینده، آیا روند به نفع توسعه صنعتی ایران پیش خواهد رفت یا همچنان کوله باری از تجربه های نابخردانه، وبال گردن صنایع ایران خواهد بود.