مانع اجرای فرمان وزیر راه و شهرسازی برای توسعه قطارهای حومهای چیست؟
وعده جدید به حومه‌نشین‌ها
توسعه قطارهای حومهای از ابتدای سال جاری مورد تاکید دولت قرار گرفته است. در نخستین روز سال جاری، میدری وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی نیز از پیگیری ویژه دولت و نمایندگان برای تقویت شبکه قطار حومهای کشور خبر داد، اما این وعده هنوز نتیجه محسوسی نداشته است. کمبود قطارهای حومهای، ریسکِ سفر با ناوگان غیرمطمئن مسافربری شخصی برای حومه‌نشینان به‌ویژه ساکنان شهرهای اقماری واقع در اطراف پایتخت را افزایش داده است.
فرزانه صادق به‌تازگی فرمان توسعه قطارهای حومهای را به مدیرعامل شرکت راه‌آهن داده است؛ فرمانی که به نظر می‌رسد پشت پرده آن تشخیص ضرورت ورود فوری کمبود شدید ناوگان و کیفیت پایین سفر ریلی حومه‌نشینان است. ازدحام جمعیت در اغلب قطارهای حومهای به حدی است که این مدل حمل‌ونقلی، فقط انتخاب کسانی است که به دلیل عدم دسترسی به خودرو یا هر علت دیگری، چاره دیگری برای آمد و شد میان مرکز و حومه ندارند. حالا وزیر راه و شهرسازی از ضرورت کاهش فشار تقاضا در خطوط حومهای سخن گفته است؛ موضوعی که بدون عبور از سیاست «قیمت‌گذاری دستوری بلیت» غیرممکن به نظر می‌رسد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، کمبود قطار حومهای برای اتصال شهرهای بزرگ به شهرهای اقماری مورد توجه سیاستگذاران قرار گرفته است. در همین راستا وزیر راه و شهرسازی اخیرا به اتصال شهرهای حومه به مرکز از طریق خطوط ریلی تاکید داشته و آن را اولویت دانسته است.
فرزانه صادق با حضور در شورای مدیران شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، به اهمیت توسعه قطارهای حومهای اشاره کرد و گفت: توسعه اتصال ایستگاه‌های راه‌آهن به مترو در شهرهای اقماری واقع در حومه شهرهای بزرگ از اولویت‌های ما در راستای تمرکززدایی از کلان‌شهرهاست. صادق همچنین با اشاره به ضرورت مشارکت بخش خصوصی در توسعه حمل‌ونقل ریلی، تصریح کرد: شرکت راه‌آهن وارد مرحله‌ای شده است که به‌صورت جدی از بخش خصوصی حمایت می‌کند و این موضوع باید ادامه یابد.
جا‌ماندگی از اهداف
یکی از راهبردهای اصلی طرح «مجموعه شهری تهران» که هیات دولت ۲۲ سال پیش آن را تصویب کرد، «ایجاد انسجام، ساماندهی و تجهیز کانون‌های جمعیتی عمده تهران و حومه و تقویت ارتباط بین آنها» بود که توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقلی برای برقراری اتصالات کامل ریلی باید ذیل آن دنبال می‌شد. این هدف اما، جز چند تلاش برای طراحی خطوط اکسپرس و متروهای اقماری، دستاورد ملموسی نداشته است.
استانداری تهران در نشستی که سال گذشته به‌منظور بررسی مشکلات قطارهای حومهای پیشوا و پرند برگزار کرده بود، به ظرفیت‌های برنامه هفتم توسعه برای تسریع در تکمیل پروژه‌های راه‌آهن تهران - پیشوا و تهران - پرند اشاره کرد و تصریح کرد که مقرر شده است تا هر یک از دستگاه‌های متولی حمل‌ونقل ریلی، اقدامات لازم را برای رفع مشکلات موجود، از جمله معارضین تاسیساتی و ملکی، تامین اعتبارات و اخذ مجوزهای لازم، انجام دهند. او همچنین تاکید کرد که این دستگاه‌ها می‌توانند با دریافت مجوزهای مربوطه، منابع مالی مورد نیاز را از طریق فرآیند مولدسازی تامین کنند. پس از آن در نخستین روز سال جاری نیز احمد میدری، وزیر تعاون، کار و رفاه اجتماعی در بازدید از راه‌آهن ورامین، از تلاش دولت برای توسعه ظرفیت قطارهای حومهای سخت گفت. او کمبود قطارهای حومهای را یک چالش جدی منطقه مطرح کرد و از تلاش دولت برای توسعه ظرفیت در این بخش خبر داد. میدری همچنین اعلام کرد با هماهنگی شرکت رجا، سه دستگاه قطار به این خط اضافه خواهد شد،
سه قطاری که نیازمند تعمیرات فنی هستند. با این وجود، با گذشت پنج ماه از وعده وزیر، هنوز این سه قطار تزریق نشده‌اند. در نتیجه قطارهای حومهای که قاعدتا باید بهترین مد حمل‌ونقل برای رفت‌وآمد سریع بین مرکز و حومه باشند، همواره با چالش ازدحام و کمبود ناوگان مواجه‌اند و در اکثر خطوط کفاف نیازهای حومه‌نشینان را نمی‌دهند. قتل الهه حسین‌نژاد، شهروند ساکن اسلامشهر در جریان بازگشت از محل کار خود در تهران به خانه، توسط راننده یک خودروی مسافربر شخصی، یکی از چراغ‌های هشدارِ جدی درباره ضعف ناوگان حمل‌ونقل عمومی را روشن کرد، چرا که در نبود قطارهای حومهای، کسانی که ناگزیر به سفر تهران - حومه هستند، به دلیل کمبود ناوگان، ناگزیر به استفاده از وسایل نقلیه شخصی هستند.
مزیت توسعه شبکه‌های ریلی پیوند بین مراکز اشتغال و نواحی مسکونی است و موجب کاهش استفاده از خودروهای شخصی، کاهش مصرف سوخت و در نتیجه کاهش انتشار آلاینده‌ها، صرفه‌جویی اقتصادی، افزایش دسترسی و کاهش زمان سفر، افزایش ایمنی و نیز کاهش فشار بر زیرساخت‌های جاده‌ای می‌شود. سرمایه‌گذاری هدفمند در حمل‌ونقل ریلی بین‌شهری تاثیر قابل‌توجهی بر کاهش نابرابری و حاشیه‌نشینی و در نهایت دسترسی بهتر به خدمات مستقر در کلان‌شهر مرکزی دارد.
تهران در حال حاضر دارای شبکه‌ای شامل شش خط قطارحومه‌ای است که دسترسی ریلی ساکنان شهرهای اطراف را به پایتخت فراهم می‌کند. این خطوط شامل تهران - پرند در جنوب غرب، تهران - کرج - هشتگرد و تهران - قزوین - تاکستان در غرب، تهران - قم و تهران - جمکران در جنوب، تهران - پیشوا - گرمسار در شرق و تهران - فیروزکوه در شمال شرق پایتخت است. با وجود نقش حیاتی قطارهای حومهای در پایداری حمل‌ونقل شهری، این شبکه در بسیاری از کلان‌شهرها با چالش‌هایی نظیر نبود زیرساخت مناسب، ناوگان فرسوده و عدم تناسب ظرفیت قطارها با حجم تقاضای روزانه سفر، مواجه است که سفر با قطار حومهای را دشوار می‌کند.
در برخی مسیرها و در ساعات پیک تقاضای سفر، واگن‌ها انبوهی از جمعیت را در خود جای می‌دهد و به دلیل کمبود صندلی، بسیاری از مسافران تقریبا در تمام طول مسیر ایستاده‌اند. همچنین نبود تهویه و فشردگی جمعیت، وضعیت بغرنجی را برای مسافران ایجاد می‌کند. این دلایل همگی دال بر توسعه نیافتگی این بخش از شبکه ریلی در کشور است. این شرایط نه‌تنها از کیفیت سفر می‌کاهد، بلکه اعتماد عمومی به کارآمدی این سیستم را نیز کاهش داده و مسافران را به انتخاب‌های دیگری از میان انواع امکانات حمل‌ونقلی سوق می‌دهد.
مدل اقتصادی مطلوب
به گزارش «دنیای اقتصاد»، مدل اقتصادی فعلی که در خصوص قطارهای حومهای در حال اجراست، خود یکی از موانع اصلی اقبال شرکت‌های ریلی به توسعه ناوگان قطارهای سالنی (ریل‌باس) در مسیرهای کلان‌شهر - حومه است. این مدل با در نظر گرفتن نیاز روزانه حومه‌نشین‌ها به سفر با قطار برای دسترسی به خدمات مرکز، بر پایه قیمت‌گذاری دستوری بنا نهاده شده است. بنابراین اغلب شرکت‌هایی که خدمات قطار حومهای ارائه می‌کنند، در این بخش در زیان هستند؛ چراکه قرارداد خرید خدمتی بین دولت و شرکت‌های خدمات‌دهنده ریلی در مسیرهای حومهای وجود ندارد و عملا آنها ناگزیر به ارائه این خدمات بدون جبران مابه‌التفاوت هزینه واقعی سفر با قیمت بلیت هستند.
برای توسعه ناوگان ریل‌باس و قطارهای حومهای بهترین روش، تنظیم قراردادهای شفاف در این زمینه است. در این صورت دولت می‌تواند با هدف حمایت از اقشار حومه‌نشین که اغلب از طبقات پایین درآمدی هستند، به ازای هر سفر، پرداختی مشخصی در قالب یارانه بلیت اختصاص دهد. در این صورت با ایجاد زمینه سرمایه‌گذاری در بخش واگن و جبران کمبود در این بخش، شرایط برای ارائه خدمات باکیفیت و سفر توام با آسایش برای مسافران نیز فراهم می‌شود. تنها با اصلاح مدل اقتصادی فعالیت قطارهای حومهای است که می‌توان روند رو به رشدی از نظر کمی و کیفی برای آینده شبکه ریلی حومهای پیش‌بینی کرد.
