معیار ارزیابی حکمرانی
امروزه در تمامی جهان دولت‌ها، شرکت‌ها و افراد از شاخص‌ها برای تصمیم‌گیری آگاهانه استفاده می‌کنند و بنابراین در رتبه‌بندی‌های مختلف مشاهده می‌کنیم که مقایسه اکثر کشورها با همدیگر انجام پذیرفته و براساس شاخص‌ها و زیر‌شاخص‌ها وضعیت آنها معلوم میشود. در ارتباط با هوش مصنوعی هم چنین اتفاقی افتاده و مرکز سیاستگذاری هوش مصنوعی و دیجیتال یا به‌عبارتی C AI DP سالانه شاخص AI DV یا همان شاخص دموکراتیک هوش مصنوعی را منتشر میکند که عملکرد کشورها را در زمینه مطابقت سیاست‌های هوش مصنوعی با ارزش‌های دموکراتیک مانند مشارکت مردم در تدوین سند، شفافیت، حقوق بشر، پاسخ‌گویی و نظارت انسانی ارزیابی میکند.
این موضوع که در روزهای گذشته، نگرانی کارشناسان و فعالان حوزه هوش مصنوعی را با انتشار نظر کارشناسی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نسبت به کلیات طرح ملی توسعه هوش مصنوعی تشدید کرده است، به نظر می‌رسد که موضوع درستی است و براساس ارزیابی کارشناسان این مرکز، عدم استفاده از طرفیت غیردولتی در تصمیم‌گیری و تاسیس صندوق خصوصی ۱۰همتی، مغایر با قانون اساسی و حتی شاخص‌های جهانی است. آنچه از این تصمیمات مشخص است این است که برای تدوین دستورالعمل تامین تجهیزات مورد نیاز کشور، نیازی به مشارکت بخش خصوصی نبوده و این همان چیزی است که جایگاه ایران را در شاخص AI DV در سالهای اخیر تضعیف کرده و علنا این اتفاق را به وجود آورده است که کشور ایران جایگاهی را در رتبه‌بندی‌های جهانی این شاخص نداشته است.
این موضوع که دولت، دستور تشکیل ستاد توسعه فناوری و کاربردی هوش مصنوعی را با اعضای کاملا دولتی می‌دهد و همین موضوع موجب انتقاد کارشناسان و تشکل‌های تخصصی این حوزه میشود و پس از بارها ابراز نگرانی کارشناس‌ها و متخصصان اکوسیستم هوش مصنوعی نسبت به روند توسعه هوش مصنوعی در کشور هیچ اقدام اصلاحی انجام نمی‌شود، این نگرانی را تشدید کرده و به نظر می‌رسد که این بار نیز دولت، صنعت هوش مصنوعی را مانند برخی صنایع دیگر، دولتی کرده است.
با نگاهی به شاخص جهانی AI DV می‌بینیم که در سال ۲۰۲۳، ۸۰ کشور بر اساس ۱۲معیار کلیدی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. ایران در رتبه‌بندی سال ۲۰۲۳امتیازی دریافت نکرده اما به‌صورت کیفی تحلیل شده است. در این رتبه‌بندی به برنامه «ایران دیجیتال» در سال ۲۰۲۰ و مرکز نوآوری هوش مصنوعی، تدوین پیش‌نویس قانون ملی هوش مصنوعی و حفاظت از داده‌ها و انتقاد از افزایش نظارت دولتی، محدودیت اینترنت اشاره شده است.
در سال ۲۰۲۳، CAIDP اشاره میکند که فقدان چارچوب‌های شفاف و قابل ارزیابی، مانع از امتیازدهی کمی به ایران شده است. در سالهای ۲۰۲۴ و ۲۰۲۵نیز در هر سال حدود ۸۰ کشور در این رتبه‌بندی حضور داشته‌اند و متاسفانه جایگاهی نداشته‌ایم. این جای تاسف است که با وجود رشد و توسعه قوانین هوش مصنوعی در جهان، استاندارد‌سازی، مشارکت مردمی، فعالیت تشکل‌ها و حوزه‌های تخصصی و افزایش شفافیت جهانی مثل تصویب قانون AI اتحادیه اروپا، کشور ایران همچنان در رتبه‌بندی کمی قرار نگرفته است.
این به‌معنای آن است که یا اطلاعات کافی منتشر نکرده‌ایم یا از حداقل استانداردهای حکمرانی شفاف AI در این سال‌ها برخوردار نبوده‌ایم. این گزارش‌ها وضعیت هوش مصنوعی (AI) و ارتباط آن با ارزش‌های دموکراتیک (DV) را در کشورهای مختلف بررسی میکند. هدف این گزارش بررسی نحوه مدیریت هوش مصنوعی در کشورها و میزان پایبندی کشورها به اصول و موازین بین‌المللی در این زمینه است که این موضوع از طریق ارزیابی، سنجش و مقایسه خط‌‌مشی‌ها، برنامه‌ها و راهبردها و عملکردهای مرتبط با هوش مصنوعی در کشورهای مختلف انجام می‌پذیرد. عوامل ارزیابی در این گزارش براساس چارچوب‌های شناخته‌شده سیاستگذاری هوش مصنوعی مانند اصول هوش مصنوعی سازمان همکاری و توسعه اقتصادی یا توصیه‌های اخلاقی یونسکو برای هوش مصنوعی، اعلامیه‌‌های جهانی حقوق بشر و اصول تصمیم‌گیری دموکراتیک در هر کشور که شامل شفافیت، مشارکت عمومی و دسترسی به اسناد خط مشی است انتخاب شده‌اند. دقیقا این همان موضوعی است که متاسفانه چه در تدوین سند و چه در نظرخواهی از اکوسیستم مرتبط شامل تشکل‌های علمی یا صنفی کارفرمایی مرتبط مورد توجه قرار نگرفته و سند را به‌نوعی شخصی‌سازی کرده است.
با دقت در شاخص‌های AI DV می‌بینیم که در سنجه‌‌های مرتبط ۱۲ سوال وجود دارد که اگر کشوری به هر سوال پاسخ مثبت بدهد امتیاز ۱ و اگر پاسخ منفی دهد امتیاز صفر و اگر پاسخ میانه بدهد نمره نیم را دریافت میکند. تعدادی از این سوال‌های ۱۲گانه به شرح ذیل است:
- آیا کشور، فرایندی را برای مشارکت معنادار مردم در تدوین خط‌مشی ملی هوش مصنوعی ایجاد کرده است؟
- آیا اسناد و مدارک مربوط به خط‌‌مشی‌ها و رویه‌های هوش مصنوعی کشور به‌‌راحتی در دسترس عموم قرار دارد؟
- آیا کشور به‌موجب قانون، حق شفافیت الگوریتمی را برقرار کرده است؟
- آیا کشور، توصیه نامه یونسکو در مورد اخلاق هوش مصنوعی را پذیرفته است؟
- آیا کشور، توصیه‌نامه یونسکو در مورد اخلاق هوش مصنوعی را اجرا میکند؟
همان‌طور که مطرح شد ایران در سالهای ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ در ارزیابی‌های کمی مشارکت نداشته است. بر اساس گزارش AIDV ۲۰۲۵، که ارزیابی وضعیت سیاست‌ها و حکمرانی AI را برای سال ۲۰۲۴ انجام داده است، ایران در بین ۸۰ کشور بررسی‌شده قرار دارد. اما رتبه دقیق ایران در این سال نیز اعلام نشده است.
* رئیس هیات‌مدیره انجمن شرکت‌های فناور هوش مصنوعی و اقتصاد دیجیتال ایران
