دستیار تنظیم‌گری
این خبرها به شائبه دولتی شدن مقوله هوش مصنوعی در کشور و پیرو آن به نگرانی‌هایی در بین سایر ذی‌نفعان علی‌الخصوص فعالان بخش خصوصی دامن زده است. از سوی دیگر تجربیات سایر کشورهای پیشرو در زمینه توسعه هوش مصنوعی، نشان از نقش پررنگ دولت‌ها دارد. منتهی چگونه است که در سایر کشورها به‌رغم حمایت و مشارکت همه‌جانبه دولت‌ها در توسعه هوش مصنوعی، توسعه این فناوری در دام دولتی شدن نیفتاده است ولی این ریسک در کشور ما پررنگ شده است؟
توسعه هوش مصنوعی، مانند سایر فناوری‌ها، شامل توسعه در لایه‌های مختلف سیاستگذاری و تنظیم‌گری، زیرساختی، داده، فرایند، کاربردها و اپلیکیشن‌ها، لایه کسب‌وکار و موضوعات دیگر است.
نیمه پر لیوان
در شرایط فعلی، به‌ویژه در کشور ما، دولت باید در درجه اول بر تامین زیرساخت‌ها تمرکز کند. زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، مانند انواع سیستم‌های پردازشی قوی که برای اجرای پروژه‌های هوش مصنوعی ضروری هستند. در دیگر کشورها نیز می‌بینیم که دولت‌ها از مراکز پژوهشی، دانشگاهی و حتی بخش خصوصی که روی کاربردهای هوش مصنوعی کار می‌کنند، در لایه زیرساختی حمایت می‌کند. با توجه به شرایط تحریمی کشور ما، وارد کردن این تجهیزات هم از نظر قیمت و هم از نظر پیچیدگی عملیاتی دشوار است؛ بنابراین دولت باید در این لایه وارد عمل شود که ظاهرا اقداماتی را شروع کرده است ولی یا هنوز به نتیجه موثر نرسیده یا نتایج آن احتمالا بنا به ملاحظاتی منتشر نشده است.
لایه بعدی که برای توسعه هوش مصنوعی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد، لایه داده‌هاست. بسیاری از داده‌ها در اختیار دولت و دستگاه‌های اجرای و برخی نهادهای شبه‌دولتی (خصولتی) است. اگر دولت اراده‌ای برای فراهم کردن دسترسی باز و استاندارد به این داده‌ها نداشته باشد، روند توسعه هوش مصنوعی در کشور کند خواهد شد. داده‌هایی از قبیل داده‌های پولی و بانکی، بهداشت و درمان، حوزه اقتصادی و صنعت، آموزش، کشاورزی و... در سطوح مختلف. قانون «مدیریت داده‌ها و اطلاعات ملی» که در شهریورماه ۱۴۰۱ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسیده است، کمک‌کننده است ولی کافی نیست؛ چرا که این قانون با هدف و بر مبنای توسعه خدمات دولت الکترونیک تدوین و تصویب شده است درحالی‌که توسعه هوش مصنوعی، قوانین خاص خود را در زمینه دسترسی به داده‌ها و اطلاعات می‌طلبد.
در لایه اپلیکیشن‌های هوشمند برای دستگاه‌ها و مدیران ارشد دولت، مانند رئیس‌جمهور یا وزرا، بخش خصوصی یا دانشگاهی می‌تواند نقش موثرتری ایفا کند؛ دولت می‌تواند هدایت و حمایت کلی را انجام دهد، اما به‌طور مستقیم وارد توسعه یا تولی‌گری این اپلیکیشن‌ها نشود که ظاهرا همین راهبرد و مسیر در حال طی شدن است. توسعه دستیار هوش مصنوعی برای وزارتخانه به ۱۵ دانشگاه برتر کشور سپرده شده است.
نیمه خالی لیوان
یکی از مهم‌ترین لایه‌ها، لایه سیاستگذاری و تنظیم‌گری است که قاعدتا با توجه به سطح اختیارات و قدرت، دولت نقش مهمی در این لایه بازی می‌کند. منتهی چالش زمانی ایجاد می‌شود که دولت بخواهد با رویکردهای سنتی و غیرهوشمندانه در این لایه ورود کند که تبعات جبران‌‌ناپذیری دارد (رویکردی که در چند سال اخیر دنبال شده است). به عنوان مثال مانند کشورهای پیشرو، تنظیم‌گری مبتنی بر رگولاتوری سندباکس که تجربه‌محور و منعطف، پویا و یادگیرنده است به جای تنظیم‌گری مبتنی بر قانون‌نویسی صرف که بوروکراتیک و ایستاست باید در دستورکار قرار گیرد. چند سال اخیر به‌رغم انتشار اسنادی از جانب برخی متولیان ولی هیچ‌کدام به مرحله عملیاتی شدن نرسیده‌اند مضافا بر اینکه در لایه تنظیم‌گری هم هیچ اقدام موثری صورت نگرفته است.
حفاظت از حریم خصوصی شهروندان، شرکت‌ها و داده‌های آنها، موضوعی است که در سطح حاکمیت یعنی هم دولت و هم سایر نهادهای موثر باید به آن بپردازند که تاکنون به آن پرداخته نشده است به‌ویژه در حوزه هوش مصنوعی.
جمع‌بندی اینکه ورود دولت به لایه‌های مختلف به معنای دولتی کردن توسعه این فناوری‌ها نیست. برعکس، دولت باید زیرساخت‌ها و داده‌ها را بدون شائبه‌های تولی‌گری توسط دولت، فراهم کند. یکی از مسائل رایج در کشور ما این است که هرجا دولت در حوزه‌های فناورانه ورود کرده، رشد آن حوزه کند شده است. دلیل اصلی، بوروکراسی، ریسک‌گریزی و فرایندهای تصمیم‌گیری پیچیده و مطول دولتی است؛ درحالی‌که حوزه‌های فناورانه نیازمند سرعت، نوآوری و انعطاف‌پذیر هستند. بنابراین، دولتی کردن روند توسعه هوش مصنوعی می‌تواند روند توسعه و فراگیری آن را به‌شدت کند کند.
دولت باید زیرساخت‌ها را فراهم کند و هدایت و راهبری توسعه را به سایر بازیگران و ذی‌نفعان بسپارد؛ حتی نگهداری و پشتیبانی زیرساخت‌ها و طراحی مدل‌های کسب‌وکاری. داده‌ها باید توسط دولت مهیا شوند، اما ارائه آنها و دسترسی عمومی (افراد حقیقی و حقوقی) بهتر است توسط بخش خصوصی یا مراکز دانشگاهی و پژوهشی معتبر مدیریت شود، نه خود دولت. سیاستگذاری و تنظیم‌گری باید توسط دولت انجام شود ولی با سازوکارهای مدرن و بروز نه با روش‌های قبلی و نامتناسب با ویژگی فناوری‌های جدید. همه اینها یعنی اینکه توسعه هوش مصنوعی نیازمند راهبردها و رویکردهای هوشمندانه است.
* کارشناس اقتصاد دیجیتال
