کشورهای حاشیه خلیج فارس بازار جدیدی را برای محصولات نفتی خود توسعه دادهاند
تسلط شیخ‌نشین‌ها بر آفریقا
رشد چشم‌گیر ظرفیت پالایشگاهی کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، به‌ویژه کویت، عمان و امارات متحده عربی و تکمیل پروژه‌های کلان در قالب استراتژی‌های انرژی پاک، این امکان را برای کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) فراهم کرده تا حضور خود را در بازارهای وارداتی در حال رشد، از جمله شرق آفریقا، تثبیت و تقویت کنند.
طبق داده‌های شرکت اطلاعاتی کپلر، در سال ۲۰۲۵حدود ۷۷درصد از واردات روزانه ۶۸۵هزار بشکه‌ای نفت و فرآورده‌های نفتی شرق آفریقا از کشورهای خلیج‌فارس تامین می‌شود. در این میان، چهار صادرکننده بزرگ یعنی عربستان سعودی، عمان، امارات متحده عربی و کویت بیش از ۹۵درصد این بازار را در اختیار دارند.
عربستان سعودی که در چند سال گذشته بازیگر اصلی این منطقه بود، اکنون بخشی از سهم خود را به دلیل تمرکز بر بازارهای اروپایی از دست داده‌است. البته کمبود ناشی از کاهش صادرات عربستان با افزایش تدریجی صادرات کویت و عمان به شرق آفریقا جبران شده است.
براساس آخرین اطلاعات شرکت کپلر صادرات نفت کویت به شرق آفریقا از ۵۶هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۱ به ۹۷هزار بشکه در روز در سال ۲۰۲۴ رسیده است. عمده این رشد ناشی از اجرای پروژه سوخت پاک (CFP) و راه‌اندازی پالایشگاه ۶۱۵هزار بشکه‌ای «الزور» است. عمان نیز با راه‌اندازی پالایشگاه ۲۵۵هزاربشکه‌ای «دوقم» در اواسط ۲۰۲۳، توانسته است صادرات خود را از ۳۷هزار بشکه در روز به ۸۵هزار بشکه افزایش دهد.
نقش بنادر آفریقا در زنجیره تامین
بنادر شرق آفریقا، به‌ویژه در کشورهای کلیدی مانند تانزانیا و کنیا، نقش حیاتی در تامین سوخت کشورهای داخلی قاره مانند اوگاندا، زامبیا، جمهوری دموکراتیک کنگو و رواندا ایفا می‌کنند. جیبوتی، سومین واردکننده بزرگ منطقه شرق آفریقا، نیز دسترسی حیاتی به محصولات نفتی را برای اتیوپی فراهم می‌کند. سوخت‌های اصلی وارداتی شامل گازوئیل، بنزین و سوخت جت هستند، که تقاضای روبه‌رشد منطقه را تامین می‌کنند.
بازیگران تخصصی و فرصت‌های تجاری
افزایش سرمایه‌گذاری و صادرات نفت از کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس (GCC) نشان‌دهنده پتانسیل بالای شرق آفریقا به‌عنوان یکی از منابع اصلی رشد تقاضای نفت در بلندمدت است. شرکت‌های دولتی مانند اوکیو عمان(OQ)، آرامکو عربستان و ادنوک امارات به دنبال تقویت حضور خود در این منطقه هستند. به عنوان مثال، شرکت تازه‌تاسیس KPC Trading کویت مسوولیت بازاریابی ۵۰درصد از بشکه‌های سهام خود از پالایشگاه دوقم عمان را بر عهده گرفته و آماده ورود به بازار شرق آفریقا است.
در کنار غول‌های نفتی، شرکت‌های کوچک و متوسط نیز در این بازار تخصصی شکوفا شده‌اند. گروه مستقل پترولیوم کویت یکی از این شرکت‌هاست که بشکه‌های نفت را از پالایشگاه‌های بزرگ خلیج‌فارس به بنادر مومباسا (کنیا)، دارالسلام (تانزانیا) و بیرا (موزامبیک) منتقل می‌کند.
تانزانیا به‌ویژه به دلیل قوانین آژانس تدارکات عمده نفت (PBPA) که شرکت‌های کوچک‌تر با مالکیت آفریقایی را در اولویت قرار داده، به کانون فعالیت این شرکت‌ها تبدیل شده‌است. این سیاست، غول‌های پالایشی خاورمیانه مانند آرامکو، ادنوک و ریلاینس هند را از مناقصه‌های مستقیم محروم کرده و آنها را به استفاده از شرکت‌های تجاری متمرکز بر آفریقا واداشته است. شرکت‌هایی نظیر، «آگوستا» انرژی، شرکت تامین انرژی «موکو»، شرکت بین‌المللی «صحرا انرژی» و شرکت مدیریت هوشمند انرژی «ادکس» از جمله بازیگران فعال در این بازار هستند.
این شرکت‌ها که تا همین اواخر از مقر اصلی خود در اروپا و به‌خصوص ژنو فعالیت می‌کردند، به‌تازگی برای دسترسی آسان‌تر به بازارهای نوظهور، دفاتری در امارات افتتاح کرده‌اند؛ اقدامی که نشان‌دهنده نقش روزافزون خاورمیانه در تجارت نفت شرق آفریقا است. برای نشان دادن اهمیت این شرکت‌ها، می‌توان اشاره کرد که «آگوستا» و «صحرا» حدود یک‌سوم از محموله‌های که هر ماه در بندر «دارالسلام» تخلیه می‌شود را تامین می‌کنند.
شرکت مونتفورت مستقر در امارات نیز به یکی از بازیگران اصلی در شرق آفریقا تبدیل شده است. این شرکت پس از خرید شرکت توزیع محلی «کن‌کور پترولیوم» در سال ۲۰۲۱، به برنده‌ای دائمی در مناقصه‌های تانزانیا تبدیل شده و در مناقصه ماه جاری، دو محموله گازوئیل و جت-ای۱ را به دست آورده‌است. مونتفورت محموله‌های خود را از مجموعه پالایشی روویس ادنوک بارگیری می‌کند و این تجارت برای این شرکت، که با مشکلات پالایشگاه خود در فجیره مواجه است، حیاتی است.
رقیب جدید هند برای نفت تانزانیا
امارات متحده عربی به‌عنوان تامین‌کننده کلیدی نفت تانزانیا، در مسیر سبقت از هند به‌عنوان بزرگ‌ترین تامین‌کننده این کشور در سال جاری قرار دارد. در کنیا نیز امارات نقش مهمی ایفا می‌کند و طبق داده‌های کپلر، ۴۹درصد از ۱۷۵هزار بشکه در روز وارداتی این کشور در سال ۲۰۲۵ را تامین می‌کند. کنیا عمدتا از شرکت‌های بزرگ مانند ادنوک (از مجموعه روویس) و انوک (از واحد تفکیک میعانات جبل‌علی) خرید می‌کند. آرامکو تریدینگ نیز در بازار کنیا فعال است و بنزین را از پالایشگاه‌های دریای سرخ یا عملیات مخلوط بنزین خود در فجیره و صحار تامین می‌کند.
چشم‌انداز آینده
با توجه به رشد تقاضای نفت در شرق آفریقا و افزایش ظرفیت پالایشگاهی خلیج‌فارس، انتظار می‌رود که این منطقه به‌عنوان یکی از مراکز اصلی تجارت نفت در جهان اهمیت بیشتری پیدا کند. حضور شرکت‌های کوچک و متوسط در کنار غول‌های نفتی، نشان‌دهنده پویایی این بازار و فرصت‌های بی‌شمار آن برای سرمایه‌گذاری و تجارت است.
با‌این‌حال، چالش‌هایی مانند رقابت فزاینده و محدودیت‌های لجستیک ممکن است بر سرعت این رشد تاثیر بگذارد. با توجه به رشد سریع تقاضای انرژی در شرق آفریقا و افزایش نفوذ کشورهای خلیج‌فارس در این بازار، ایران نیز باید به‌طور جدی ورود هدفمند به این منطقه را در دستور کار قرار دهد. بازنگری در دیپلماسی انرژی با تمرکز بر شرق آفریقا، استفاده از ظرفیت شرکت‌های خصوصی ایرانی در تجارت فرآورده‌های نفتی و همکاری با شرکت‌های محلی یا منطقه‌ای می‌تواند راه‌حلی برای برخی محدودیت‌های موجود باشد.
همچنین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های لجستیک یا ایجاد دفاتر تجاری در کشورهای کلیدی مانند تانزانیا، کنیا یا جیبوتی، ضمن تقویت حضور ایران در بازارهای نوظهور، به تنوع‌بخشی مقاصد صادراتی کشور کمک خواهد کرد.
