چشمانداز جهانی «نهاده کاربردی در صنایع مختلف» بررسی شد
تعادل در بازار تولوئن
اما واقعیت بازار این ماده آروماتیکی، فراتر از اعداد فروش ماهانه است. تولوئن که در ابتدای زنجیره ارزش پتروشیمی قرار دارد، با وجود نقش کلیدی در تولید مواد پرکاربردی مانند پارازایلن و بنزن، کالایی با ارزش‌افزوده پایین محسوب می‌شود. ازهمین‌رو فروش مستقیم آن در بازار به‌ویژه برای شرکت‌های ایرانی مزیت رقابتی بلندمدتی ایجاد نمی‌کند.
در تیرماه امسال مجموع فروش داخلی و صادراتی تولوئن به بیش از پنج هزار تن رسید و درآمد صنعت از این محصول با رشد ۱۳۲درصدی نسبت به تیرماه سال گذشته، به حدود ۲۸۰میلیارد تومان افزایش یافت. با وجود توقف کامل صادرات در ماه قبل، تیرماه با صادرات دوباره و افزایش محسوس تقاضای صنایع پایین‌دستی، سیگنال‌هایی از ثبات در بازار داخلی ارائه داد. با این حال، مسیر سودآوری پایدار صنعت پتروشیمی در گرو عبور از خام‌فروشی تولوئن و توسعه زنجیره ارزش است. مسیری که علاوه بر خلق ارزش اقتصادی بالاتر، کشور را در برابر نوسانات بازارهای جهانی مقاوم خواهد کرد.
تولوئن؛ پیشران صنایع پایین‌دستی
تولوئن یکی از فرآورده‌های پتروشیمی از صنعت آروماتیک است و ساختاری ساده اما حیاتی دارد. این محصول به‌طور عمده از برش‌های آروماتیک نفت خام یا پیرولیز نفتا استخراج می‌شود و همراه با بنزن و زایلن‌ها در صنعت پتروشیمی کاربرد متنوعی دارد.
تولوئن در صنایع گوناگون حضور پررنگی دارد. در صنعت رنگ، چسب و جوهر، به‌عنوان حلالی موثر جایگزین بنزن استفاده می‌شود و به‌دلیل سمیت کمتر، ایمنی بهتری برای مصرف‌کننده فراهم می‌کند. در صنایع چرم و پلاستیک نیز به‌عنوان نرم‌کننده و حلال پایدار کاربرد دارد.
در سطوح بالادستی، تولوئن نقش کلیدی در تولید ترکیباتی نظیر تولوئن دی‌ایزوسیانات برای تولید فوم‌های پلی‌یورتان، بنزن و پارازایلن دارد که در ساخت پلاستیک، شوینده، رنگ و الیاف پلی‌استر استفاده می‌شوند. همچنین، سنتز TNT از تولوئن آن را در صنایع نظامی و انفجاری بسیار ارزشمند کرده است.
افزودن تولوئن به سوخت، به‌ویژه در فرمول‌های پرتوان مانند سوخت موتورهای مسابقه‌ای و هواپیما، عملکرد و احتراق را بهبود می‌بخشد. همچنین این محصول در صنعت دارو، عطر و افزودنی‌های غذایی نیز به طور غیرمستقیم استفاده می‌شود.
وضعیت بازار تولوئن در ایران
طبق آمار منتشر شده از دو پتروشیمی بورسی تولیدکننده تولوئن در سایت کدال، حجم تولید این محصول در تیرماه به 7هزار و 415تن رسیده است. این رقم در مقایسه با تولید 6هزار و 769تنی تولوئن در خردادماه امسال و تولید 7هزار و 131تنی در تیرماه سال گذشته به ترتیب 10 و 4درصد رشد داشته است.
این روند فروش تولوئن را در بازار داخلی و خارجی تقویت کرد. به طوری که در تیرماه ۱۴۰۴ مجموع فروش داخلی صنعت تولوئن به 4هزار و ۹۸۰تن رسید. رقمی که نسبت به تیرماه ۱۴۰۳ رشد قابل‌توجه ۸۱درصدی داشته است. این افزایش عمدتا در پی بهبود تقاضا در صنایع پایین‌دستی و رشد ریالی قیمت محصولات زنجیره ارزش رخ داده است. با وجود اینکه این عدد نسبت به خرداد تغییر چندانی نداشته، اما تداوم فروش بالا نشان‌دهنده تثبیت شرایط بازار داخلی است.
پس از توقف صادرات در خرداد ۱۴۰۴ صنعت تولوئن در تیرماه توانست صادرات خود را از سر بگیرد و با دستیابی به صادرات ۱۶۳تنی توسط یک پتروشیمی، رشد ۱۱۷درصدی نسبت به تیر ۱۴۰۳ را رقم بزند. هرچند این عدد نسبت به فروش داخلی همچنان پایین است. با این حساب فروش کل تولوئن در صنعت، با رسیدن به پنج‌هزار و ۱۴۳تن، نسبت به تیرماه سال گذشته بیش از ۸۲درصد افزایش یافته است. تثبیت این روند می‌تواند برای ماه‌های آتی نیز حائز اهمیت باشد.
با افزایش تناژ فروش، درآمد صنعت از بازار تولوئن رشد کرد. به این شرح که درآمد صادراتی تولوئن در تیرماه ۱۴۰۴ به ۹میلیارد تومان رسید که نسبت به تیرماه ۱۴۰۳ افزایش حدود سه‌برابری داشته است. از سوی دیگر، ارزش فروش داخلی نیز به حدود ۲۷۰میلیارد تومان رسید که ۱۳۰درصد بیشتر از مدت مشابه سال گذشته است. همچنین این رقم نسبت به خردادماه امسال حدود هشت درصد افزایش داشته است.
به این ترتیب مجموع درآمد صنعت از تولوئن در این ماه به بیشتر از ۲۷۹میلیارد تومان رسید که در مقایسه با ارزش فروش 121میلیارد تومانی تولوئن در تیرماه ۱۴۰۳ افزایش قابل‌توجه ۱۳۲درصدی را رقم زده است. همچنین این رقم نسبت به مبلغ فروش 249میلیاردتومانی تولوئن در خردادماه حدود 12درصد رشد کرده است. این روند صعودی عمدتا ناشی از افزایش حجم فروش و بهبود نسبی نرخ‌های فروش در بازار داخلی بود است.
درحالی‌که بازار تولوئن در تیرماه رشد معناداری را در تولید، فروش و درآمد تجربه کرده، اما نباید فراموش کرد که این محصول بیشتر یک ماده اولیه در ابتدای زنجیره ارزش پتروشیمی به شمار می‌رود. به دلیل قیمت پایین‌تر تولوئن نسبت به محصولات پایین‌دستی، فروش مستقیم آن به بازار چندان مزیت رقابتی برای تولیدکنندگان ایرانی ایجاد نمی‌کند.
به همین دلیل بسیاری از شرکت‌های پتروشیمی داخلی به دنبال تبدیل تولوئن به محصولات با ارزش افزوده بالاتر مانند پارازایلین هستند. تثبیت تقاضای داخلی، ازسرگیری صادرات و رشد ارزش فروش صنعت در تیرماه، اگرچه نشانه‌ای از بهبود شرایط بازار است، اما مسیر پایدار سودآوری این صنعت، بیش از هر چیز به توسعه زنجیره ارزش و عبور از خام‌فروشی وابسته خواهد بود.
نبرد غول‌ها در بازار تولوئن
تولید تولوئن در جهان به‌شدت متمرکز و تحت سلطه شرکت‌های بزرگ و دولتی یا چندملیتی است. در خاورمیانه، شرکت سعودی SABIC با بهره‌گیری از مزیت خوراک ارزان و مجتمع‌های عظیم و یکپارچه در جبیل و ینبع، سهم مهمی از تولید منطقه‌ای و جهانی را در اختیار دارد.
در سوی دیگر، Exxon Mobil به‌عنوان یکی از غول‌های انرژی آمریکا، تولید تولوئن را در مجتمع‌های واقع در امتداد خلیج مکزیک متمرکز کرده. جایی که وفور خوراک حاصل از منابع شیل و دسترسی به بازارهای صادراتی، مزیت رقابتی محسوسی ایجاد کرده است.
در اروپا، BASF آلمان نقشی کلیدی در تامین تولوئن ایفا می‌کند. این شرکت با بهره‌گیری از ظرفیت‌های مجتمع‌های پتروشیمی در آلمان، بلژیک و هلند، نیاز صنایع پایین‌دستی اروپا به تولوئن و مشتقات آن را پوشش می‌دهد.
در شرق آسیا، چین با محوریت شرکت Sinopec در حال گسترش سهم خود از تولید جهانی است. این کشور با سرمایه‌گذاری در پروژه‌های جدید تا افق ۲۰۳۰ تلاش دارد علاوه‌بر پاسخ به تقاضای داخلی، در عرصه صادرات نیز نقش پررنگ‌تری ایفا کند. گفتنی‌ست چین در جایگاهی کم‌نظیر، همزمان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان و واردکنندگان این ماده محسوب می‌شود. تولوئن تولیدی چین به کشورهای در حال توسعه آسیا و آفریقا صادر می‌شود.
کشورهای دیگر مانند هند، اندونزی، تایوان و بلژیک نیز در فهرست واردکنندگان عمده قرار دارند. زیرا نیاز صنایع شیمیایی، بسته‌بندی، نساجی و چسب‌سازی آنها فراتر از ظرفیت تولید داخلی است.
