چرا مالیات، جایگزین مطمئن‌تری برای درآمدهای نفتی ایران است؟
نجات اقتصاد ایران بدون نفت
تشدید تحریم‌های بین‌المللی، کاهش ظرفیت صادرات نفت و نوسانات بازارهای جهانی و ارز عملا اتکای سنتی دولت به درآمدهای نفتی را به مسیری ناامن و ناپایدار تبدیل کرده است. در چنین شرایطی، وابستگی به نفت دیگر نمی‌تواند تکیه‌گاه قابل اعتمادی برای اداره کشور و تامین هزینه‌های عمومی همچون آموزش، بهداشت، امنیت و زیرساخت‌های توسعه باشد.
در این میان، نظام مالیاتی، به‌عنوان یکی از شفاف‌ترین و پایدارترین منابع درآمدی دولت‌ها در جهان، بیش از گذشته اهمیت یافته است. برخلاف درآمدهای نفتی که تابع عوامل بیرونی‌اند، درآمدهای مالیاتی با تکیه بر توان داخلی و ظرفیت‌های درونی اقتصاد کشور به دست می‌آیند. در سال‌های اخیر نیز سازمان امور مالیاتی کشور با حرکت به‌سوی تحول دیجیتال، ساماندهی پایه‌های مالیاتی و اصلاح فرآیندها، نشان داده که مسیر مدیریت هوشمندانه و اثربخش درآمدهای مالیاتی را به‌درستی در پیش گرفته است.
امروز بیش از هر زمان دیگر، مالیات نه‌تنها یک الزام اقتصادی، بلکه انتخابی عقلانی، راهبردی و ملی برای تامین بودجه عمومی، افزایش شفافیت، و تحقق عدالت اجتماعی به شمار می‌رود.
چرا مالیات از درآمدهای نفتی سالم‌تر است؟
منابع درآمدی دولت‌ها در ساختار اقتصادی کشورها نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کنند و بر کیفیت حکمرانی، شفافیت مالی و سلامت نظام اقتصادی اثر می‌گذارند. دولت‌ها برای اداره امور عمومی، نیازمند منابعی پایدار و قابل اتکا هستند که بتوانند در بلندمدت بر آنها حساب کنند. در این میان، مالیات جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌عنوان منبعی درونزا، شفاف و قابل کنترل، مزایای متعددی را نسبت به درآمدهای نفتی به همراه دارد.
درآمدهای نفتی به دلیل وابستگی به عوامل بیرونی مانند نوسانات قیمت جهانی، تحریم‌ها، جنگ‌ها و تصمیم‌های سیاسی قدرت‌های بین‌المللی، ثبات لازم را ندارند. این وابستگی، دولت را از امکان پیش‌بینی و برنامه‌ریزی دقیق برای بودجه سالانه محروم می‌کند و موجب بی‌ثباتی در ارائه خدمات عمومی و سرمایه‌گذاری‌های زیربنایی می‌شود. همچنین، ماهیت غیرشفاف این درآمدها، بستر شکل‌گیری رانت، گسترش فساد، تعمیق شکاف طبقاتی و کاهش پاسخگویی دولت به جامعه را فراهم می‌کند. تجربه کشورهای مختلف نشان داده که وابستگی به درآمدهای طبیعی در بلندمدت دولت‌ها را از جامعه جدا می‌کند و انگیزه تعامل موثر با شهروندان را کاهش می‌دهد.
در مقابل، مالیات ابزاری کارآمد برای تامین مالی دولت محسوب می‌شود که در صورت طراحی و اجرای موثر، می‌تواند به توسعه اقتصادی، عدالت اجتماعی و تقویت اعتماد عمومی منجر شود. سازمان امور مالیاتی کشور طی سال‌های اخیر با اجرای برنامه‌های تحول دیجیتال، شفاف‌سازی فرایندها، توسعه سامانه‌های اطلاعاتی و مقابله با فرار مالیاتی، توانسته عملکردی دقیق‌تر، عادلانه‌تر و موثرتر نسبت به گذشته ارائه دهد.
در کشورهای توسعه‌یافته، دولت‌ها مالیات را به‌عنوان ابزار اصلی تامین مالی در نظر می‌گیرند و از آن برای تامین هزینه‌های آموزش، بهداشت، حمل‌ونقل عمومی، زیرساخت‌های اجتماعی و رفاه عمومی استفاده می‌کنند. این مشارکت مالی مردم، دولت را وادار می‌کند نسبت به نحوه هزینه‌کرد منابع شفاف عمل کند، هزینه‌ها را بهینه تخصیص دهد و عملکرد خود را در برابر جامعه پاسخگو نگه دارد.
همچنین، درآمدهای مالیاتی برخلاف درآمدهای نفتی، این قابلیت را دارند که در مسیر توزیع عادلانه منابع قرار گیرند. زمانی که پایه‌های مالیاتی بر اساس میزان درآمد، ثروت، مصرف یا سود طراحی می‌شوند، دولت می‌تواند بار مالیاتی اقشار کم‌درآمد را کاهش دهد و سهم بیشتری از هزینه‌های اداره کشور را از گروه‌های پردرآمد دریافت کند. این ویژگی به تقویت عدالت اجتماعی، کاهش نابرابری اقتصادی، بهبود فضای کسب‌وکار و افزایش کارآیی نظام اقتصادی کمک می‌کند.
حتی در کشورهایی که منابع نفتی قابل‌توجهی دارند، اتکای بلندمدت به درآمدهای نفتی باعث کاهش انگیزه برای توسعه نظام مالیاتی و تعامل پایدار با مردم شده است. این موضوع در عمل به کاهش شفافیت، ضعف در خدمات عمومی و افزایش فاصله میان دولت و جامعه منجر شده است. در مقابل، دولت‌هایی که توانسته‌اند منابع مالیاتی را به‌درستی سازماندهی کنند، موفق‌تر عمل کرده‌اند و رضایت عمومی بیشتری به دست آورده‌اند.
چرایی اطمینان به درآمدهای مالیاتی
با توجه به تحریم‌ها و نوسانات بازار ارز، قیمت نفت همواره در حال تغییر است و این نوسانات باعث می‌شود درآمدهای نفتی کشور به صورت غیرقابل پیش‌بینی بالا و پایین برود. چنین شرایطی، درآمدهای نفتی را برخلاف درآمدهای مالیاتی، به منبعی ناپایدار و نامطمئن تبدیل کرده است.
در مقابل، سازمان امور مالیاتی کشور در سال‌های اخیر توانسته با مدیریت شفاف و دقیق، روند مالیات ستانی را به شکل ماهانه گزارش کند و پیش‌بینی‌های خود درباره درآمدهای مالیاتی را به صورت مستمر منتشر نماید. این شفافیت و پاسخگویی به مردم، باعث افزایش اعتماد عمومی شده و نشان‌دهنده تلاش مستمر سازمان در ارتقای عملکرد خود است.
قابل‌توجه است که سازمان امور مالیاتی در سال ۱۴۰۳ موفق شده است به تحقق صددرصدی درآمدهای مالیاتی دست یابد؛ دستاوردی که نه تنها روندی مطلوب و قابل تحسین در نظام مالیاتی ایران محسوب می‌شود، بلکه نشان می‌دهد اتکا به درآمدهای مالیاتی می‌تواند جایگزین مطمئن‌تری برای درآمدهای نفتی ناپایدار باشد. این موفقیت، امیدواری را برای توسعه پایدار اقتصاد کشور و تقویت عدالت مالیاتی افزایش می‌دهد.
راه نجات اقتصاد ایران
یکی از پایه‌های اساسی تقویت نظام مالیاتی هر کشور، ایجاد فرهنگ مالیاتی و افزایش اعتماد عمومی نسبت به عملکرد دولت است. مردم زمانی تمایل بیشتری به پرداخت مالیات دارند که مطمئن باشند منابع به صورت شفاف و عادلانه هزینه می‌شود و فرایندهای مالیاتی به عدالت و پاسخگویی نزدیک است. در این زمینه، سازمان امور مالیاتی ایران با اجرای مجموعه‌ای از طرح‌ها و برنامه‌های نوآورانه گام‌های مهمی برداشته است.
از جمله این اقدامات می‌توان به طرح نشان‌دار کردن مالیات اشاره کرد که با هدف شفاف‌سازی و ایجاد ارتباط مستقیم بین پرداخت مالیات و دریافت خدمات صورت گرفته است. همچنین، پایانه‌های فروشگاهی (POS) و سامانه مؤدیان مالیاتی به منظور ثبت دقیق تراکنش‌ها و شناسایی کامل‌تر مؤدیان طراحی شده‌اند تا فرار مالیاتی به حداقل برسد. سیستم حسابرسی سیستمی که بر مبنای تحلیل داده‌های بزرگ و هوش مصنوعی است، نیز کمک می‌کند تا انحرافات مالی به سرعت شناسایی و برخورد قانونی صورت گیرد.
این تحولات فناوری و مدیریتی موجب شده است که سازمان امور مالیاتی در سال‌های اخیر پیشرفت چشم‌گیری داشته باشد و روند شفافیت و عدالت مالیاتی بهبود یابد. چنین پیشرفتی به معنای کاهش وابستگی اقتصادی کشور به درآمدهای نفتی است؛ به گونه‌ای که حتی اگر در آینده درآمدهای نفتی به صفر برسد، ساختار اقتصادی ایران با ضربه سختی مواجه نخواهد شد.
به بیان دیگر، توسعه فرهنگ مالیاتی و افزایش اعتماد عمومی زمینه را برای تامین منابع پایدار و مطمئن از طریق مالیات فراهم کرده و به تدریج جایگزینی منطقی و پایدار برای درآمدهای ناپایدار نفتی به شمار می‌رود. این مسیر، کلید تحقق توسعه اقتصادی پایدار، عدالت اجتماعی و حکمرانی بهتر در کشور است.
راز موفقیت مالیات ستانی در نروژ
نروژ یکی از کشورهای موفق در زمینه نظام مالیاتی است و توانسته با وجود درآمدهای نفتی زیاد، اقتصاد خود را به‌صورت پایدار و شفاف اداره کند. این کشور تصمیم گرفته است به جای تکیه کامل بر درآمد نفت، مالیات را به‌عنوان منبع اصلی تامین مالی دولت و ابزاری برای عدالت اجتماعی حفظ کند.
نروژ مالیات‌ها را به صورت گسترده و با نرخ‌های متعادل وضع می‌کند؛ مالیات بر درآمد شخصی، مالیات بر شرکت‌ها، مالیات بر ارزش افزوده و مالیات بر ثروت را به گونه‌ای تنظیم کرده که درآمدها به طور عادلانه جمع‌آوری شود. این کشور اطلاعات مالیاتی افراد را عمومی کرده و همه می‌توانند ببینند دیگران چقدر مالیات پرداخت کرده‌اند. این شفافیت باعث می‌شود فرار مالیاتی کاهش یابد و اعتماد عمومی به دولت افزایش پیدا کند.
مالیات‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که افراد ثروتمند سهم بیشتری بپردازند و درآمدهای حاصل را صرف خدمات عمومی مانند آموزش، بهداشت، مسکن و بیمه اجتماعی کنند. این سیاست‌ها به کاهش نابرابری در جامعه کمک می‌کنند. نروژ درآمد نفتی خود را مستقیما وارد بودجه جاری نمی‌کند و این پول‌ها را در صندوق ذخیره ارزی نفتی نگه می‌دارد. دولت فقط از سود این صندوق برای هزینه‌های عمومی استفاده می‌کند. بنابراین، دولت همچنان برای هزینه‌های روزمره به مالیات مردم وابسته است و به همین دلیل پاسخگو باقی می‌ماند. فرآیند مالیاتی نروژ کاملا دیجیتالی است و مردم می‌توانند اظهارنامه مالیاتی خود را به آسانی و آنلاین پر کنند.
سیستم مالیاتی این کشور افراد را تشویق می‌کند که مالیات خود را به موقع و درست پرداخت کنند. نروژ با طراحی نظام مالیاتی شفاف و عادلانه توانسته از درآمدهای نفتی به عنوان منبع پایدار و عادلانه استفاده کند و در عین حال وابستگی مستقیم خود به نفت را کاهش دهد. این کشور از فساد و رانت جلوگیری کرده و پیوند بین دولت و مردم را حفظ کرده است. تجربه نروژ می‌تواند الگویی موفق برای کشورهایی مانند ایران باشد که می‌خواهند وابستگی خود به درآمد نفتی را کاهش دهند و نظام مالیاتی خود را قوی‌تر کنند.
