درسی که باید از مناطق آزاد اروپا بگیریم
ضعف ایران در زمین بازی تجارت
در این مناطق، زیرساخت‌های حمل‌ونقلی متنوع (ریلی، هوایی، جاده‌ای و دریایی) به‌طور یکپارچه طراحی شده است تا کالا در کوتاه‌ترین زمان و با کمترین هزینه جابه‌جا شود. این در حالی است که مناطق آزاد ایران، با وجود ظرفیت جغرافیایی مناسب مثل دسترسی به آب‌های آزاد، قرار گرفتن در مسیر ترانزیتی شرق – غرب و شمال – جنوب و... در حوزه لجستیک و «کارگو» با چالش‌های جدی روبه‌رو هستیم. از جمله ضعف‌های مناطق آزاد ایران از منظر لجستیک، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
نبود شبکه ریلی متصل و کارآمد: بسیاری از مناطق آزاد ما مثل کیش، قشم یا انزلی، به شبکه سراسری راه‌آهن متصل نیستند یا اتصال آنها نیمه‌کاره مانده است. این مساله جریان بار را محدود و هزینه حمل را افزایش می‌دهد.
فرودگاه‌های ناکافی یا غیرکارآمد: فرودگاه‌های موجود در مناطق آزاد ایران عمدتا مسافری هستند و ظرفیت واقعی برای ترمینال کارگو و حمل بار هوایی گسترده ندارند.
زیرساخت‌های جاده‌ای پرهزینه و ناکافی: اگرچه جاده‌ها وجود دارند، اما به دلیل ضعف در کیفیت، ایمنی و استانداردها، به‌ویژه برای حمل کانتینری، نمی‌توانند رقابت‌پذیر باشند.
بنادر کم‌ظرفیت یا فاقد سرویس‌دهی مدرن: به‌جز بندر شهید رجایی، بنادر ایران هنوز در مقایسه با رقبای منطقه‌ای از نظر تجهیزات تخلیه و بارگیری، لجستیک هوشمند و حجم کاربری ضعیف عمل می‌کنند.
در ایران با وجود اینکه منطقه آزاد چابهار در میان چهار شهر لجستیک حضور دارد، اما در عمل این منطقه مطابق توافق نامه با هند، توسعه پیدا نکرد و ظرفیت بنادر بهشتی و کلانتری در حال حاضر با 0.01 درصد، فعال است. دیگر مناطق آزاد مثل انزلی نیز وضعیتی مشابه دارند و اساسا در حال حاضر جز اروند، هیچ‌کدام از مناطق آزاد به راه‌آهن سراسری، متصل نیست!
با این حال در قاره سبز، وضعیت و شرایط لجستیکی کاملا متفاوت است. وضعیت مناطق آزاد و بنادر اروپا نشان می‌دهند که چگونه ترکیب زیرساخت‌ها می‌تواند ارزش افزوده ایجاد کند. ویژگی مشترک آنها، اتصال چندوجهی (Multimodal) به راه‌آهن، جاده، فرودگاه و بندر است. در ادامه به چند نمونه از این دست اشاره می‌شود:
منطقه آزاد روتردام (هلند): بزرگ‌ترین بندر اروپا، با اتصال مستقیم به شبکه ریلی اروپا (Betuweroute) و بزرگراه‌های ترانزیتی. فرودگاه روتردام و نزدیکی به فرودگاه اسکیپول آمستردام نیز، حمل‌ونقل هوایی را تقویت کرده است.
منطقه آزاد هامبورگ (آلمان): یکی از فعال‌ترین مناطق لجستیک جهان، با بندر بزرگ و ترمینال کانتینری که به شبکه راه‌آهن آلمان و کریدورهای اروپایی وصل است.
منطقه آزاد آنتورپ (بلژیک): ترکیب قدرتمند بندر، شبکه ریلی و نزدیکی به فرودگاه بروکسل؛ به‌گونه‌ای که بسیاری از شرکت‌های چندملیتی انبارهای لجستیک خود را در این منطقه مستقر کرده‌اند.
منطقه آزاد فرودگاهی فرانکفورت (آلمان): یک نمونه شاخص از هاب لجستیک هوایی در اروپا، با ترمینال‌های اختصاصی کارگو و ارتباط مستقیم با شبکه ریلی و جاده‌ای.
اما مناطق آزاد ایران به دلیل تمرکز بیش از حد بر معافیت‌های مالیاتی و کمتر توجه کردن به زیرساخت‌های لجستیک واقعی، نتوانسته‌اند به هاب‌های تجاری - حمل‌ونقلی منطقه تبدیل شوند. در مقابل، اروپا نشان داده است که بدون لجستیک چندوجهی (Multimodal) و سرمایه‌گذاری جدی بر توسعه ریلی، هوایی و دریایی، مناطق آزاد عملا کارکرد جهانی پیدا نمی‌کنند.
راه برون‌رفت ایران از وضعیت فعلی، تغییر نگاه از «معافیت و واردات» به «زیرساخت و اتصال لجستیک» است؛ در غیر این صورت، حتی با افزایش مناطق آزاد، ما در بازی تجارت جهانی جا می‌مانیم.
* تحلیلگر مناطق آزاد و کارشناس روابط بین‌الملل
